Nominatie-onderzoek UNESCO Werelderfgoed

betreffende

Kerktoren te IJsselstein

ontworpen door Pasqualini 1535

aangepast door De Klerk 1922

verbonden aan:

de gotische Sint Nicolaaskerk 1310

en

twee middeleeuwse grafmonumenten

door Wim van Sijl, januari 2022

AANLEIDING

* In 2035 is de kerktoren van de Sint-Nicolaaskerk in IJsselstein 500 jaar oud.

1. *De kerktoren werd in 1535 gebouwd en is een tijdsgewricht in Europa (boven de Alpen) waar de renaissancebouwstijl zich voor het eerst op monumentale en universele schaal manifesteerde.
   

* Het bouwwerk staat in de Top 100 van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg uit 1990.

1. *De kerktoren heeft bijzondere bijkomende kenmerken (kerk, graven en additioneel) die de status van het monument verhogen.
   

KENMERKEN

KERKTOREN

1. -  De kerktoren is vanwege de kenmerkende renaissancestijl een uniek fysiek tijdsgewricht en werd gebouwd als eerste renaissance bouwwerk in Europa boven de Alpen. In Zuid Europa grijpt de renaissance terug naar de antieke tijd. In Noord Europa wordt de renaissance mede gekenmerkt door de reformatie. De kerktoren werd gebouwd vanuit katholieke overtuiging en werd in 1577, tijdens de beeldenstorm, een protestants bouwwerk. De religieuze wereldrevolutie (reformatie) wordt door dit renaissance bouwwerk specifiek gekenmerkt. De kerktoren heeft door de religieuze revolutie en de specifieke stijlmiddelen uitzonderlijke universele waarden.
   

1. -  De toren werd gebouwd in opdracht van Floris van Egmond, heer van IJsselstein. Hij was met zijn zoon Maximiliaan bij de kroning van Keizer Karel V. in Bologna in 1530 onder de indruk geraakt van de nieuwe mode in de architectuur, waarbij werd teruggegrepen op de klassieke vormen en verhoudingen. Zo liet hij de nieuw te bouwen kerktoren ontwerpen door de Italiaanse architect Alessandro Pasqualini. Deze werd hiervoor uitgenodigd en kreeg een woning in IJsselstein aangeboden. Opmerkelijk zijn de Dorische, Ionische en Korinthische pilasters die de toren sieren. Pasqualini volgde exact Cesariano's voorschriften en zette hiermee het ‘oudste voorbeeld van renaissance-bouwkunst in Noordelijk Europa’ neer. De opeenstapeling van de drie pilasterorden is vooral bekend van het Colosseum.
   

1. - Floris van Egmond en zijn zoon Maximiliaan bekleedden belangrijke posities aan het hof van Karel V. Zij waren goed bevriend met de keizer. Zij spraken de zelfde moedertaal, zij waren belangrijke strijdheren binnen Karel’s Roomse Rijk, Karel visiteerde in 1545 hun kasteel in Buren waar zijn veelbelovende page Willem van Oranje Nassau met Anna van Egmond werd gekoppeld en waaruit zes jaar later een huwelijk ontstond. De macht en de rijkdom van Willem van Oranje die hierop volgde is de verpersoonlijking van de reformatie in Noord Europa en de geboorte van Nederland. De gotische Sint Nicolaaskerk met de middeleeuwse graftombes staan symbool voor de gepasseerde middeleeuwen. Voor de tijdgeest van de renaissance, gekenmerkt in religie, kunst, filosofie en wetenschap, staat de kerktoren.
   

1. -  In 1568 brandde de torenspits af nadat de bliksem er was ingeslagen. Na enkele mislukte pogingen tot restauratie werd in 1632-1635 een nieuwe spits aangebracht door Adriaan van Spieringshoek in een afwijkende vorm van de originele spits
   

1. -  Na de kerkbrand in 1911 werd de torenspits in 1922 vervangen door een spits in Amsterdamse-Schoolstijl, naar een ontwerp van Michel de Klerk verrijkt met beeldhouwwerken van Hildo Krop. Stijlkenmerken uit de Amsterdamse school zijn ook te herkennen binnen in de toren en bij de toegang tot de kerk.
   

1. -  In de toren bevindt zich sinds sinds 1956 een carillon van gieterij Koninklijke Eijsbouts.
   

KERK

1. -  De Sint Nicolaaskerk IJsselstein werd gesticht door Gijsbrecht van Amstel en in 1310 ingewijd door de bisschop van Utrecht, Gwijde van Avesnes en diende als mausoleum voor de stichters van de stad. De kerk van Eiteren verloor hierdoor zijn rechten als kerspelkerk.
   

1. -  De gotische Sint Nicolaaskerk IJsselstein heeft gelijkenis met de gotische Sint Nicolaaskerk te Amsterdam, Oude Kerk Amsterdam, uit 1306. De familieband van de Van Amstel’s zou reden voor deze gelijkenis kunnen zijn.
   

1. -  In 1398 werd de St. Nicolaaskerk verheven tot kapittelkerk, met acht kanunniken.
   

1. -  In 1417 werd de kerk door troepen van Jacoba van Beieren verwoest. Over de herbouw en uitbreidingen bestaan verschillende theorieën.
   

1. -  De kerktoren werd in 1535, vanwege de directe aanwezigheid van stadsmuur en stadswal, asymetrisch op de as van de kerk gesitueerd.
   

1. -  De torenbrand in 1568 had weinig gevolgen voor het kerkgebouw.
   

1. -  In 1577 ging de kerk over naar de protestanten waarbij altaren en beelden niet werden gespaard.
   

1. -  Na de bouw van de katholieke Sint-Nicolaasbasiliek (1888) werd de Sint-Nicolaaskerk ook wel Oude Sint-Nicolaaskerk genoemd.
   

1. -  Sinds 2010 is de toren verlicht waardoor deze in de avond en nacht goed waarneembaar is.
   

GRAVEN

1. -  In het koor van de kerk bevindt zich de graftombe van de heren van IJsselstein. In deze tombe, opgericht door Guyote van Amstel (ca.1365), liggen de heren, Gijsbrecht en Arnoud van Amstel, en hun vrouwen, Bertha van Heukelom en Maria van Hengouwen (voorouders van Floris van Egmond opdrachtgever voor de renaissance kerktoren).
   

1. -  De middeleeuwse graftombe met vier personen is uiterst zeldzaam.
   

1. -  In het koor bevindt zich ook het praalgraf van Aleida van Culemborg, echtgenote van Frederik van Egmond en moeder van Floris van Egmond. Aleida ligt overigens verderop in de kerk begraven waarbij het graaf wordt afgedekt met een specifieke  grafsteen.
   

ADDITIONEEL

Toekomstige plannen zijn meewegende componenten voor nominatie-onderzoek:

-  De ramen van de kerk zijn helder. In het koor kunnen hedendaagse glazen voorzetramen geplaatst worden met beeltenissen van de geschiedenis van kerk-stad-religie. Nieuwe kunstuiting van gerenommeerde kunstenaars verrijkt de monumentenstatus.

-  Aan de wanden van het koor kunnen monitoren worden opgesteld waarop de geschiedenis van kerk-stad-religie digitaal wordt toegelicht.

-  Op gezette tijden worden kerk en toren opengesteld voor publiek.

LITERATUURLIJST

KNOB

1. -De toren der N.H. St. Nicolaaskerk te IJsselstein; oudheidkundig jaarboek 3e serie van het Bulletin van de Nederlandse Oudheidkundige Bond, door G.C. Labouchere, 1922
   

1. -Aantekeningen over Alexander Pasqualini en zijn werk; oudheidkundig jaarboek 4e serie van het Bulletin van de Nederlandse Oudheidkundige Bond, door G.C. Labouchere, 1938
   

1. -Alexander Pasqualini (1493-1559) architect en vestingbouwkundige; Twee maandelijks tijdschrift Bulletin van de Nederlandse Oudheidkundige Bond 1991-5,  door Theo van Mierlo, 1991
   

1. -De ‘strenge stijl’ van Alessandro Pasqualini; Twee maandelijks tijdschrift Bulletin van de Nederlandse Oudheidkundige Bond 1992 5/6,  door Eymert-Jan Goossens en Gerrit Vermeer, 1992
   

RCE

1. -Onmogelijke torens; tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 1-2015, door Dirk J. de Vries, 2015
   

HKIJ

1. -De gemeentetoren van IJsselstein, een wonder in baksteen; Uitgave nr. 1, Historische Kring IJsselstein, door A.G. Cool sr., 1976
   

1. -Alexandro Pasqualini; Uitgave nr. 3, Historische Kring IJsselstein, door Martin van Bruggen e.a. en M.H.H. Doesburg, 1977
   

1. -De kroon op het werk; Uitgave nr. 10, Historische Kring IJsselstein, door P.Siccama, M.Vergouw, 1979
   

1. -Kerkegids IJsselstein; Uitgave nr. 18, Historische Kring IJsselstein, door I.B. Jrna, K. Witteveen, A.Hulsman, 1981
   

1. -Geschiedenis en restauratie van de St. Nicolaaskerk en toren te IJsselstein; Uitgave nr. 24/25, Historische Kring IJsselstein, door K. Donga, L.H. Boot, 1983
   

1. -Een ton voor ons carillon; Uitgave nr. 64, Historische Kring IJsselstein, door K. Peeters, 1993
   

1. -Wie is wie, namen bij het grafmonument ‘Van Amstel’; Uitgave nr. 67, Historische Kring IJsselstein, door Ron van Arkel, 1993
   

1. -Leerdams glaswerk in IJsselstein, Hildo Krop en de oude Nicolaaskerk; Uitgave nr. 78/79, Historische Kring IJsselstein, door Thimo te Duits, 1996
   

1. -...een alleszins behoorlijk resultaat, ontstaan, instandhouding en opluistering van de oude Sint Nicolaaskerk te IJsselstein; Uitgave nr. 103, Historische Kring IJsselstein, door P.Siccama, M.Vergouw, 2003
   

1. -Twee Sint-Nicolaasvertellingen, Het verhaal bij de tentoonstellingen van 2010 en 2012 in de Oude Nicolaaskerk en in de Sint Nicolaasbasiliek te IJsselstein; Bijdragen tot de geschiedenis van IJsselstein Stad en Land nr. 145/146, Historische Kring IJsselstein, door Ko Peeters, 2014
   

1. -Alessandro Pasqualini (1493-1559); Bijdragen tot de geschiedenis van IJsselstein Stad en Land nr. 159, Historische Kring IJsselstein, door Hans Ellenbroek, 2018
   

DIVERSEN

1. -Bouwen in Nederland 600-2000; uitgeverij Waanders b.v. Zwolle, 2007
   

1. -Alexander Pasqualini (1493-1559) architect en vestingbouwkundige; DBOVERIJSSEL, door Theo van Mierlo http-//www.dboverijssel.nl/archieven/15121
   

1. -Kasteelheren, Kronieken Reis van IJsselstein naar Bologna; Informatieblad nr. 34 deel 1, Museum IJsselstein, door Wim van Sijl, 2021
   

1. -Beeldvorming rond keizer Karel tussen de XVIe en XIXe eeuw in verhalende bronnen van de Gentse Universiteitsbibliotheek, door Roel van Acker, 2006-7 (v.a. pag 138)